Jeden las, wiele funkcji

Las to złożony i dynamiczny ekosystem, który pełni jednocześnie wiele funkcji – przyrodniczych, społecznych i gospodarczych. Jest miejscem życia wielu organizmów, produkuje tlen, reguluje krążenie wody w przyrodzie, chroni gleby przed erozją, pochłania  CO₂ i wiąże pochodzący z niego węgiel. Dla ludzi środowisko leśne to świetne miejsce wypoczynku i rekreacji, zbioru owoców i grzybów. Las to także miejsce pracy tysięcy osób i źródło cennego odnawialnego surowca, jakim jest drewno.

Nasze lasy to mozaika różnorodnych drzewostanów (fot. 1.). W czasie gdy jedne fragmenty lasu posadzone wiele lat temu są użytkowane, inne właśnie dorastają do wieku dojrzałości. Nie każdy drzewostan pełni w tym samym czasie wszystkie funkcje jednocześnie. W zależności od składu gatunkowego, wieku, lokalizacji, niektóre funkcje mogą dominować. Najmłodsze lasy – uprawy i gęste młodniki stanowią główne miejsce życia i żerowania wielu gatunków zwierząt. To między innymi w takich niedostępnych dla ludzi fragmentach lasu przychodzą one na świat i znajdują schronienie dorastając. Nieco starsze - tyczkowiny i drągowiny, w fazie intensywnego wzrostu, produkują bardzo duże ilości tlenu. Dojrzałe, odpowiednio wypielęgnowane drzewostany nabierają walorów krajobrazowych i stają się atrakcyjnym miejscem do spacerów, obserwacji przyrody i uprawiania sportów. Ludzie korzystający z lasu wykazują różne indywidualne subiektywne preferencje względem jego wyglądu, dostępności oraz sposobu zagospodarowania.  Gospodarując lasami dbamy o to, by równowaga między ich funkcjami została zachowana. Naszą rolą jest pogodzenie różnych oczekiwań i opracowanie optymalnych rozwiązań.

Fot. 1 Mozaika drzewostanów w różnym wieku

Lasy i społeczeństwo

Gospodarka leśna prowadzona w Nadleśnictwie Celestynów mocno podkreśla i promuje społeczne funkcje lasów. Mając na względzie walory rekreacyjne lasów położonych w granicach miast od wielu lat podejmujemy działania wspierające te funkcje. Dla drzewostanów sosnowych najchętniej odwiedzanych przez społeczeństwo podnieśliśmy o 20 lat wiek rębności. Aby zapewnić bezpieczeństwo i dostępność lasów dla wszystkich użytkowników, prowadzimy bieżące kontrole stanu zdrowotnego drzewostanów. Szczególną uwagę przykładamy do zabezpieczenia przeciwpożarowego leśnych terenów rekreacyjnych poprzez m.in. budowę dróg pożarowych o odpowiednich parametrach. W celu zachowania walorów krajobrazowych, w sposób świadomy kształtujemy estetykę lasu, np. poprzez: modyfikacje zabiegów pielęgnacyjnych i pozostawianie drzew o ciekawym pokroju (fot. 2 i 3), zwiększanie procentowego udziału wysadzanych gatunków liściastych (zwłaszcza w  pobliżu szlaków turystycznych), uprzątanie ścieżek leśnych bezpośrednio po wykonaniu zabiegów gospodarczych.

Biorąc pod uwagę sugestie lokalnych mieszkańców, budujemy infrastrukturę turystyczną, z której mogą korzystać różne grupy społeczne. Angażujemy się także w społeczne projekty turystyczne, wspólnie wyznaczając nowe ścieżki biegowe i rowerowe oraz współorganizując wiele imprez sportowych na terenie naszych lasów.

Fot. 2 i 3 Drzewa o ciekawym pokroju

Ważnym elementem naszej pracy jest także edukacja leśna. W Centrum Edukacji Leśnej organizujemy zajęcia, warsztaty i wykłady dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Tworzymy nowe ścieżki edukacyjne, które mają na celu m. in. przekazywanie społeczeństwu wiedzy o zasadach odpowiedzialnego korzystania z lasu. Jesteśmy otwarci na rozmowy o gospodarce leśnej - organizujemy spotkania w terenie z lokalnymi mieszkańcami i przedstawicielami mediów (fot. 4.), podczas których wyjaśniamy celowość wykonywanych prac leśnych oraz omawiamy pomysły i inicjatywy społeczne związane z lasami. Uczestniczymy w spotkaniach z przedstawicielami samorządów, stowarzyszeniami i klubami ekologicznymi, podczas których przedstawiamy planowane działania z zakresu gospodarki leśnej.

Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom społecznym, co roku informujemy o prowadzonych pracach z zakresu pozyskania drewna, poprzez wysyłanie danych na temat planowanych zabiegów do urzędów miast i gmin oraz bieżące publikowanie artykułów w lokalnych mediach. Jesteśmy również aktywni na portalach społecznościowych - uczestniczymy w dyskusjach oraz odpowiadamy na pytania dotyczące lasów i leśnictwa.

W trakcie opracowywania Planu Urządzenia Lasu na lata 2019 – 2028 dla Nadleśnictwa Celestynów, lasy intensywnie użytkowane rekreacyjnie pod względem zagospodarowania zostały potraktowane indywidualnie. Przewidziane na ten okres działania z zakresu gospodarki leśnej mają przede wszystkim zapewnić bezpieczeństwo osób tam przebywających i zachować estetykę krajobrazu leśnego, przy jego spowolnionej wymianie pokoleniowej i zachowaniu trwałości lasu oraz pełnionych przez niego funkcji. Wykonywane zabiegi ukierunkowane są na poprawę stanu zdrowotnego oraz różnicowanie w budowie pionowej lasu (skład gatunkowy i struktura wiekowa). Działania, które realizujemy w oparciu o PUL służą zachowaniu lasu w formie jak najbardziej zbliżonej do naturalnej, a kroki jakie podejmujemy wyprzedzają pewne naturalne zjawiska występujące w przyrodzie, takie jak zamieranie pojedynczych drzew na skutek zbyt dużego ich przegęszczenia spowodowanego naturalnym wzrostem, a także powierzchniowe zamieranie starzejących się drzewostanów.

Fot. 4 Spotkanie z przedstawicielami samorządów i mediów

Użytkowanie i odnawianie lasu

Działania, jakie prowadzimy w zakresie pozyskania drewna to m.in. trzebieże – zabiegi pielęgnacyjne polegające na usuwaniu wyznaczonych drzew z lasu, głównie słabszych i zamierających, które mogą być ogniskiem rozwoju patogenów i szkodników owadzich. Regulują stopień zagęszczenia drzew, wpływają na zmianę warunków środowiska glebowego i atmosferycznego w lesie, stwarzają lepsze warunki wzrostu drzew pozostających na danej powierzchni, poprawiają stan sanitarny lasu oraz budują jego odporność (fot. 5.). Chwilowe luki w lesie po zabiegu są bardzo szybko uzupełniane poprzez szybki wzrost drzew pozostających na powierzchni, które mają łatwiejszy dostęp do pełnego światła i nie muszą już tak bardzo konkurować o wodę. W efekcie szybko rozbudowują korony, wypełniając luki po usuniętych drzewach oraz produkują dużo większe ilości tlenu, przy jednoczesnym akumulowaniu węgla z powietrza w przyrastającym dużo szybciej drewnie. Zabiegi pielęgnacyjne zapobiegają naturalnemu zamieraniu drzew, przez co wpływają korzystnie na bezpieczeństwo osób korzystających z lasu. Przerzedzenie drzewostanu poprawia jednocześnie panujące w nim warunki świetlne, dzięki czemu wzrasta owocowanie roślin runa (jagód, poziomek, jeżyn, malin). Poprawia się również dostępność drzewostanów dla spacerowiczów.

Fot. 5 Las po zabiegu pielgnacyjnym trzebieży

W obowiązującym PUL na terenie naszych lasów zaplanowano także rębnie – zabiegi polegające na stopniowym ścinaniu drzew na danej powierzchni i zastępowaniu ich nowym pokoleniem lasu o składzie gatunkowym dostosowanym do żyzności gleby (siedliska). Wykonywane są tuż przed rozpoczęciem się procesów naturalnego starzenia się drzew, wpływających na pogorszenie jakości drewna i prowadzących w konsekwencji do stopniowego ich zamierania. Wyróżnia się dwie zasadnicze grupy rębni: zupełne i złożone. Zastosowanie określonego sposobu użytkowania i odnawiania lasu zależy od wielu czynników, m.in. lokalnych warunków siedliskowych, możliwości uzyskania odnowienia naturalnego i stanu zdrowotnego drzew. W lasach często odwiedzanych przez ludzi oprócz zachowania walorów krajobrazowych niezwykle ważne jest również utrzymanie właściwego stanu sanitarnego i stabilności drzewostanów, co zapewniają odpowiednio zaplanowane zabiegi pielęgnacyjne oraz odnowieniowe. Na terenie Nadleśnictwa Celestynów przeważają słabsze siedliska, na których gatunkiem panującym jest sosna. Jest to drzewo o małych wymaganiach co do podłoża na którym rośnie. Jest też wybitnie światłożądne i w młodym wieku potrzebuje do wzrostu otwartej przestrzeni, dlatego część lasów zagospodarowana jest z zastosowaniem rębni zupełnych. Zmiana zagospodarowania lasów sosnowych poprzez ich przebudowę w oparciu o rębnie złożone ma pewne ograniczenia. Jednym z nich jest wiek drzewostanów i wynikająca z niego długość okresu odnowienia. Im drzewostan starszy, tym okres potrzebny na jego przebudowę jest krótszy i często uniemożliwia zastosowanie rębni złożonych. Opóźnienie użytkowania starzejących się drzewostanów przez jego znaczne rozłożenie w czasie, może doprowadzić do szybko postępującego rozpadu drewna, prowadzącego m. in. do deprecjacji surowca (fot. 6.) oraz intensywnego wzrostu liczby drzew stwarzających zagrożenie dla bezpieczeństwa użytkowników lasu. Nadleśnictwo Celestynów ogranicza stosowanie rębni zupełnych do najsłabszych siedlisk leśnych.

W miejscach, gdzie pozwalają na to warunki siedliskowe, stosujemy rębnie złożone, które doprowadzą do przebudowy sosnowego lasu. Polegają one na stopniowym ścinaniu drzew i zastępowaniu ich nowym pokoleniem lasu o składzie gatunkowym dostosowanym do siedliska. W pierwszym ich etapie wycinane są tzw. gniazda, na których w kolejnym roku sadzone są drzewa liściaste (zazwyczaj dęby). Gdy drzewka (po 15-20 latach) osiągną wysokość kilku metrów przystępujemy do usuwania drzewostanu między gniazdami. Działania mające na celu przebudowę drzewostanów, prowadzą do powstania nowego pokolenia lasów mieszanych, które posiadają większą wartość dla przyrody i człowieka, a jednocześnie są bardziej odporne na zagrożenia biotyczne np. szkodliwe owady i pasożytnicze grzyby oraz abiotyczne, takie jak wiatry lub susze.

Fot. 6 Drewno ze zgnilizną wewnętrzną

Lasy o zwiększonej funkcji społecznej

Lasy w zarządzie Nadleśnictwa Celestynów nie podlegają klasycznej gospodarce leśnej. Zaplanowane w nich prace leśne są zgodne z Zarządzeniem nr 58 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 5 lipca 2022 r. w sprawie wprowadzenia „Wytycznych do zagospodarowania lasów o zwiększonej funkcji społecznej na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych”.  Zgodnie z § 3 pkt 11 ww. zarządzenia wyznaczanie lasów o zwiększonej funkcji społecznej w Nadleśnictwie Celestynów odbędzie się na etapie opracowywania kolejnego Planu Urządzenia Lasu. Zostanie utworzony Zespół Lokalnej Współpracy, do którego będą mogły dołączyć zainteresowane osoby i organizacje. Wyznaczenie tych powierzchni będzie czynnością sankcjonującą działania wspierające społeczne funkcje lasu, które od wielu lat prowadzimy na zarządzanych przez nas terenach leśnych.

Zrównoważona gospodarka leśna

Nadleśnictwo Celestynów swoim początkiem sięga 1944 roku i aktualnie obchodzi jubileusz 80 lat istnienia. Podejmowane przez nas działania służą przede wszystkim zapewnieniu stabilności i trwałości kompleksów leśnych, a także powiększaniu ich zasobów. Prowadzona przez nas gospodarka godzi zaspokajanie potrzeb społeczeństwa względem korzystania z dojrzałych lasów z produkcyjną funkcją lasu.  Dla przykładu, od 1988 r. przeciętny wiek lasów Nadleśnictwa Celestynów wzrósł z 50 do 66 lat (wykres 1), a przeciętna zasobność naszych lasów (zasoby drewna na hektarze lasu) zwiększyła się w tym czasie ze 141 do 256 m3 (wykres 2). Sukcesywnie rośnie również powierzchnia starszych drzewostanów - od 1967 roku powierzchnia lasów w wieku 80 lat wzrosła z 142 ha do 2146 ha (wykres 3), a powierzchnia lasów powyżej 100 lat wzrosła z 44 ha do 749 ha (wykres 4). Szczególną uwagę przykładamy do prawidłowego rozwoju młodego pokolenia drzewostanów, uodpornienia kompleksów leśnych na zmiany klimatu oraz zachowania różnorodności biologicznej. Na bieżąco obserwujemy stan lasów i dostosowujemy sposoby ich zagospodarowania do zachodzących w nich zmian oraz potrzeb społeczeństwa. Dbamy o to, by nasze lasy były wartościowe przyrodniczo i atrakcyjne nie tylko dla obecnych użytkowników lasu, ale również dla przyszłych pokoleń.

Wykres nr 1. Przeciętny wiek drzewostanów w Nadleśnictwie Celestynów

Wykres nr 2. Przeciętna zasobność na 1ha drzewostanów w Nadleśnictwie Celestynów

Wykres nr 3. Powierzchnia drzewostanów (w ha) w wieku powyżej 80 lat w Nadleśnictwie Celestynów

Wykres nr 4. Powierzchnia drzewostanów (w ha) w wieku powyżej 100 lat w Nadleśnictwie Celestynów